روایتی سیاه و نقره ای؛ هنرمندی روی بوم سیاه چادر و ورشو - بی نهایت اس ام اس

زن ایلیاتی ماشته می بافند و سیاه چادر؛ برای خانه اش سقف می سازد و زیرانداز می بافد، زن ایلیاتی یاد گرفته است هم برکت بخش سفره اش باشد و هم سایه سار خانه اش؛ دختران ایل هم کنار دست مادران و مادربزرگ هایشان تمرین می نمایند، تمرین سقف ساختن و برکت بخشیدن.

زنان ایل دورهم رج به رج می بافند و نخ به نخ سیاهی به هم گره می زنند تا دست بافته شان پناهگاه اهالی ایل در ییلاق و قشلاق شود، ماشته هایشان روانداز می شود و گلیم و جاجیم شان زیرانداز، می دوزند و می بافند اهالی خانه شان کم و کسری نداشته باشند.

هنوز صدای زنان ایلیاتی که در لوای نغمه های کار از آرزوهایشان می گویند دشت را پرنموده است، زن ایلیاتی مشک می زند، سیاه چادر می بافند، چیت درست می نماید، نان می پزد و بوی غذای ظهرگاهی اش هوای ییلاق را طعم داده است؛ هنوز صدای زن ایلاتی می آید که برای مشک و برکت روزی اش می خواند: هی ها مشکه، هی ها مشکه...

صنایع دستی ثمره دستانی که عشق جاری می نمایند

لرستان را دیار تکنیکی ترین صنایع دستی ایران نامیده اند، جایی که رنگارنگی این هنر و صنعت جاذبه های زیادی خلق نموده است، جایی که رد هنرمندی مردان وزنان لر را می توان از ماشته تا ورشو به نظاره نشست. پیشینه تاریخی لرستان در بخش صنایع دستی، درخشان است و آن را باید در آثار کشف شده از غار کلماکره جستجو کرد، جایی که مأمن ششمین گنجینه بزرگ جهان بوده است.

کلماکره غاری است طبیعی و باستانی در شهرستان پلدختر که زیبایی قابل توجهی دارد. اشیاء به غارت رفته شامل ریتونها، بشقاب ها، پیکرک ها و بسیاری از انواع اشیاء بی نظیر است که اکنون در موزه هایی چون لوور، متروپولیتن و بریتیش میوزیوم به نمایش گذاشته شده اند و تعدادی از اشیاء مربوط به این غار توسط مأموران کشف و در اختیار میراث فرهنگی نهاده شد و اکنون در موزه ایران باستان و موزة قلعه فلک الافلاک نگهداری می شوند.

صنایع دستی هر قوم و ملتی، معرف ذوق و خلاقیت های آنان در پاسخ به احتیاجهای مادی و معنوی در مرحله مشخصی از گسترش تاریخی است. صنایع دستی تجلی ویژگی های فرهنگی و مظهر تمدن انسان های هر جامعه درگذر تاریخ است.

در استان لرستان صنایع دستی ثمره دست هایی است که عشق را از قلب خود جاری ساخته و با انگشتان خود با یاری تاروپود بر گلیم و جاجیم ترسیم نموده و یا با تلنگرهای چکش آن را حک می نمایند.

سراغ قدمت صنایع دستی لرستان را می توان از قدیمی ترین نقوش به جای مانده بر فرش و گلیم این استان گرفت، جایی که نقوش صخره های هفت هزارساله میرملاس و هومیان بر روی گلیم لرستان نقش می بندد و این قدمت نشان می دهد که مردمان لرستان از گذشته های دور از این نقوش در دست بافته های خود استفاده می نموده اند.

صنایع دستی لرستان در سه نوع متمایز عشایری، روستایی و شهری شکل گرفته اند. بیشتر فراوریات صنایع دستی عشایری به مصرف خانوار می رسند و کمتر به بازار عرضه می شوند.

انواع صنایع دستی عشایر استان لرستان عبارت اند از سیاه چادر، چیت، قالی و گلیم. صنایع دستی روستایی را قالی، گلیم، رنگرزی و جاجیم بافی تشکیل می دهند و عمده صنایع دستی شهری نیز خراطی، نمدبافی، قلم زنی، ورشو سازی، قالی، موج و گلیم بافی هستند.

نگاهی به ویژگی های سیاه چادر

نام هنر: سیاه چادر

قدمت: هزاره های قبل از میلاد

شهر زادگاه هنر: همه شهرهای لرستان

معرفی کوتاه هنر: سیاه چادر که در گویش عشایر لک، داوار یا سیاه مال و در گویش های لری و بختیاری به ترتیب داوار و بهون خوانده می شود مهم ترین و شایع ترین گونه مسکن عشایری است که از موی بز سیاه بافته می شود.

بیشترین کاربری: مسکن عشایر

هنرمندان به نام این عرصه: زنان عشایر

هنرمندان بازمانده: ندارد

شرایط فعلی این هنر در استان: کاملاً فراموش شده است

علل رکود و مهم ترین چالش های پیش روی احیا: عدم کاربرد در زندگی امروزی

ارائه راهکارهای حفظ و احیاء: تغییر کاربری و ارائه آموزش به علاقه مندان

سیاه چادر، همزاد کوچ عشایر لرستان

سیاه چادر که در گویش عشایر لک، داوار یا سیاه مال و در گویش های لری و بختیاری به ترتیب داوار و بهون خوانده می شود مهم ترین و شایع ترین گونه مسکن عشایری است که از موی بز سیاه بافته می شود.

سیاه چادر کاملاً سنتی و به طور عمده توسط عشایر چادرنشین و از موی بُز بافته و برای سقف چادرها استفاده می شود، روش فراوری آن به این صورت بوده که ابتدا زنان عشایر تارهای چله را درروی زمین و در فضای باز دراز نموده و آغاز به بافت می نمایند.

تکنیک بافت سیاه چادر از نوع ساده ترین و ابتدایی ترین دست بافته ها بوده ولی به خاطر استفاده از موی بز به عنوان مواد اولیه، بالاترین کارایی و کاربرد را برای چادر عشایر دارد.

سیاه چادر در ابتدا به طول حدود 10 متر و عرض نیم متر بافته می شود و از به هم دوختن تعدادی از آن ها سیاه چادر یا سقف چادر عشایر تهیه می شود، موی بز در مقابل رطوبت باران و برف به هم می چسبد و مانع نفوذ آب و سرما می شود و در گرما علاوه بر سایه غلیظی که دارد، الیاف از هم فاصله گرفته و راه ورود هوا را باز می گذارند.

چادری که باهنر دستان زنان عشایر برپا می شود

ازآنجاکه سیاه چادر در موقع کوچ نیز به آسانی جمع شده و قابل حمل و نقل بوده، بهترین پوشش برای چادر عشایر است و برای شستشوی آن می توان از آب ولرم و شوینده های معمولی استفاده کرد.

هر سیاه چادر از دو قسمت مساوی به نام لت تشکیل می شوند و هر لت از 5 تا 6 تخته - نوارهای به عرض 40 تا 60 سانتیمتر و به طول 6 تا 16 متر - فراهم می آید که تعداد تخته ها و طول آن ها با شرایط مالی خانوار، ارتباط مستقیم دارد.

در بافت سیاه چادر حداکثر وجود چهار زن ماهر بافنده کفایت می نماید. در بین زنان عشایر، در مراحل بافتن سیاه چادر، نوعی همیاری و تعاون وجود دارد.

سیاه چادر به طور کامل در حال فراموشی است

فرزانه عادلی معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی لرستان در این رابطه در مصاحبه با خبرنگاران به هنرهای صنایع دستی لرستان که در حال فراموشی هستند اشاره می نماید و می گوید: تعداد زیادی از هنرهای صنایع دستی استان که در حال فراموشی هستند به حوزه عشایری برمی شود چراکه دیگر کاربردی ندارند و یکی از فاکتورهای صنایع دستی باید رفع کردن احتیاج مردم باشد.

وی بابیان اینکه کاربردی بودن صنایع دستی برای جلوگیری از فراموشی آن ها مهم است گفت: متأسفانه بعضی از صنایع دستی استان به دلیل اینکه در زندگی مردم دیگر کاربردی ندارند در حال فراموشی هستند.

معاون صنایع دستی، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان با اشاره به هنر سیاه چادر بافی در استان لرستان بیان کرد: این هنر یک نوع دست بافت زنان عشایر لرستان بوده که مواد اولیه آن از پشم است.

عادلی بابیان اینکه این هنر به طور کامل در استان لرستان در حال فراموشی است ادامه داد: متأسفانه به دلیل اینکه این نوع هنر دیگر در میان مردم به خصوص عشایر کاربردی ندارد در حال فراموشی است.

وی بابیان اینکه یکی از راهکارهایی که می توان نسبت حفظ و احیا این هنر در استان یاری کند تغییر کاربری آن است ادامه داد: با توجه به اینکه درگذشته از سیاه چادر به عنوان مسکن عشایر استفاده می شده و امروز به دلیل پیشرفت در حوزه ساخت وسازها می توان با پارتیشن بندی، از آن در رستوران های سنتی استفاده کرد.

ارائه آموزش هایی به زنان روستایی برای احیا سیاه چادر

معاون صنایع دستی، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان توضیح داد: در حال حاضر سیاه چادرها به صورت نمادین در موزه های مردم شناسی استان نگهداری شده و در معرض دید علاقه مندان قرار داده می شود.

عادلی با اشاره به اقدامات اداره کل میراث فرهنگی لرستان برای حفظ و احیا هنر سیاه چادر بافی در استان توضیح داد: ارائه آموزش های رایگان بافت سیاه چادر به علاقه مندان در این زمینه یکی از این اقدامات بوده است.

وی با اشاره به اینکه همچنین در قالب اجرای طرح گردشگری روستایی در استان آموزش این نوع هنر به زنان روستایی در دستور کار قرارگرفته شده است گفت: پس از ارائه این آموزش ها زنان روستایی فراوریات خود را به گردشگران برای رونق مالی خانواده هایشان به فروش می رسانند.

معاون صنایع دستی، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان توضیح داد: ارائه این آموزش ها می تواند در ایجاد علاقه و تشویق مردم نسبت به استفاده از سیاه چادرها تأثیرگذار باشد.

ورشو سازی؛ اوج هنرمندی مردمان لرستان

صنعت ورشو سازی درگذشته های نه چندان دور در شهر بروجرد رونق فراوانی داشت و بخش وسیعی از بازار قدیمی این شهر را به خود اختصاص می داده است.

گستردگی این هنر به حدی بوده است که نام شهر بروجرد و ورشو باهم آمیخته شده است. این فلز به صورت ورق از کشور آلمان و لهستان به ایران وارد می شده است و با داشتن جلا و مقاومت طولانی در مقابل پوسیدگی، آن را ژرمن سیلور نیز اطلاق می کردند.

هنرمندان دیار بروجرد، با استفاده از فن چکش کاری و خم کاری با استفاده از دستگاه های ساده و همچنین نیروی بازوی خود، به خلق آثار فلزی بسیار زیبایی از ورقه های ورشویی می پرداختند که ازجمله می توان به ظروف غذاخوری، سماور، سینی، قندان، چایدان، گلاب پاش و ... اشاره نمود.

از برجسته ترین هنرمندان این حرفه می توان استاد علی میناگر، مرحوم استاد رئوف، مرحوم استاد قریب، استاد رضا گلدوز، استاد محمد باد آور، استاد علیرضا شاددل، استاد ماشاءالله اله فرخی و ... را نام برد.

نام هنر: ورشو سازی

قدمت: دوره پهلوی و قاجاریه

شهر زادگاه هنر: بروجرد

معرفی کوتاه هنر: ورشو سازی عبارت است از ساخت و تهیه انواع ظروف از جنس ورشو که خود آلیاژی از جنس 20 درصد نیکل، 35درصد روی، 45درصد مس است.

بیشترین کاربری: ساخت ظروف غذاخوری، سماور، سینی، قندان، چایدان، گلاب پاش و ...

هنرمندان به نام این عرصه: علی میناگر، مرحوم استاد رئوفیان

هنرمندان بازمانده: ماشاالله فرخ پی، شهریار میناگر

شرایط فعلی این هنر در استان: رو به فراموشی

علل رکود و مهم ترین چالش های پیش روی احیا: تغییر کاربردی مواد اولیه برای ساخت

ارائه راهکارهای حفظ و احیاء: جایگزین کردن مواد اولیه برای ساخت و همچنین ایجاد یک خط فراوری ورق ورشو

هنر دست مردمان بروجرد در حال فراموشی

معاون صنایع دستی، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان نیز در این رابطه با یادآوری اینکه هنر ورشو سازی یکی از هنرهای در حال فراموشی در استان لرستان است می گوید: ظروف ورشو از سوی هنرمندان بروجردی درگذشته ساخته می شده است.

عادلی بابیان اینکه متأسفانه ورق های ورشو چند سالی است که وارد کشور نمی شوند ادامه می دهد: در حال حاضر ورق های ورشو مصرف صنعتی پیدانموده و این امر موجب شده که این ورق ها در دسترس هنرمندان نباشد.

وی بابیان اینکه ورق های ورشویی وجود دارد که درصد نیکل آن ها بسیار بالا است یادآور می شود: این امر موجب شده که کار چکش کاری بر روی آن ها بسیار سخت باشد و هنرمندان نتوانند به آن فرم لازم را بدهند.

کمبود مواد اولیه برای هنر ورشو سازی

معاون صنایع دستی، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان با یادآوری اینکه در حال حاضر بری از هنرمندان ما با آب کردن ظروف ورشو قدیمی اقدام به ساخت ظروف جدید می نمایند اضافه می نماید: می توان گفت مهم ترین دلیل فراموشی هنر ورشو در استان لرستان تغییر کاربری ورق ورشو بوده به طوری که دیگر این ورق ها مصرف صنعتی پیدانموده اند.

عادلی معتقد است در حال حاضر هنرمندانی که در این حوزه کار می نمایند به دلیل کمبود ورق و مواد اولیه مجبور هستند ظروفی در قطع مینیاتوری و کوچک بسازند می گوید: مشکل اصلی ما در رابطه با این هنر کمبود مواد اولیه ورشو است.

وی بابیان اینکه شهرستان بروجرد هنرمندان به نامی در حوزه ورشو سازی داشته است ادامه می دهد: در حوزه ورشو سازی هنرمندانی از دزفول نیز درگذشته مشغول بوده اند اما به دلیل ظرافت بیشتر کارهای هنرمندان بروجردی درباریان پهلوی و قاجاریه کارهای خود را به هنرمندان این شهرستان سفارش می داده اند.

هنری در دوره هخامنشی و قاجاریه

معاون صنایع دستی، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان با یادآوری اینکه قدمت هنر ورشو سازی به دوره پهلوی و قاجاریه برمی شود تصریح می نماید: بیشترین کاربری این هنر در ساخت ظروف آشپزخانه و تزئینی بوده است.

عادلی به هنرمندان بنام استان لرستان در حوزه ورشو سازی اشاره نموده و می گوید: درگذشته هنرمندانی مانند مرحوم میناگر، رئوفیان، شادروان و ... در این حوزه فعال بوده اند.

وی ادامه می دهد: امروز نیز هنرمندانی مانند فرخ پی، شهریار میناگر پسر مرحوم علی میناگر در این حوزه به صورت محدود فعالیت دارند.

راهکارهایی برای حفظ و احیا ورشو سازی در لرستان

معاون صنایع دستی، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان راهکارهای لازم برای حفظ و احیای هنر ورشو سازی در استان لرستان را برشمرده و معتقد است که می توان با جایگزینی مواد اولیه ای مانند مس، برنج و ... به جای ورق های ورشو از فراموشی این هنر در استان جلوگیری کرد.

عادلی یادآور می شود: همچنین می توان یک خط فراوری ورق ورشو در استان راه اندازی شود که این امر البته توجیه مالی در استان ندارد.

وی با اشاره به اقدامات اجرا شده از سوی میراث فرهنگی لرستان برای حفظ و احیا هنر ورشو سازی در استان گفت: ایجاد زیرساخت های مناسب برای استاد فرخ پی از هنرمندان به نام استان برای آموزش این هنر به نسل جدید یکی از اقدامات اجرا شده در این زمینه بوده است.

معاون صنایع دستی، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان همچنین برپایی نمایشگاه های صنایع دستی و ارائه کارهای هنرمندان ورشو سازی در این نمایشگاه ها از دیگر اقداماتی بوده که ما انجام داده ایم گفت: همچنین اعزام هنرمندان صنایع دستی ما در این حوزه به نمایشگاه های کشوری و بین المللی برای عرضه کارهای خود ازجمله اقدامات ما برای حفظ و احیا این هنر بوده است.

روایت هنرهای ازیادرفته، حکایت هنرمندانی است که یا در گوشه ای بی صدا چکش می زنند و یا زنان ایلیاتی که هنرمندی انگشتانشان رو به فراموشی می رود، این حکایت سیاه و نقره ای روایتی از دیروزی روشن تا امروزی خاموش است، دیروزی که روی ورق های ورشو و در نگاه زنان ایل برق می زد و حالا به رنگ چادرهای پا نگرفته عشایر هرروز سیاه و سیاه تر می شود؛ کاش می شد دوباره همه چیز را به روزگار نقره ای دیروز گره زد و از این صدای خاموش نغمه ای دوباره سر داد؛ هنوز صدای زن ایلیاتی می آید که برای مشک اش می خواند و آرزوهایش را زمزمه می نماید.