چهار روایت درباره فرجام رستم - بی نهایت اس ام اس

دکتر فرزاد قائمی امروز، 5 خرداد ماه در نشست مجازی بزرگداشت فردوسی با عنوان نگاهی دیگر به فرجام کار رستم، اظهار کرد: در داستان فرجام رستم، این مقدمه و شیوه از اشاره به منبع داستان در هیچ کدام از خطبه های آغازین داستان های شاهنامه سابقه ندارد. در اینجا پرسش هایی مطرح می شود. اولین سوال این است که چرا در شاهنامه فردوسی داستان فرجام رستم از داستان رستم و اسفندیار انشعاب پیدا کرده است؟ با توجه به اینکه در بسیاری از منابع خدای نامه ای داستان مستقلی از مرگ رستم وجود ندارد و مرگ رستم به نوعی پایانی بر داستان رستم و اسفندیار است.

وی اضافه نمود: سوال دوم این است که آیا داستان فرجام رستم از منابعی غیر از خدای نامه ها استخراج شده است یا نه؟ سومین سوال اینکه چرا فردوسی به تبع شاهنامه ابومنصوری در این داستان برای اثبات منبع استناد داستان بیش از دیگر داستان ها تلاش کرده است؟

قائمی ادامه داد: اینجا اولین و آخرین جایی است که درباره منبع این داستان به تفصیل سخن می گوید، شاهد و سند می آورد و به نوعی سوگند شاعرانه مطرح می کند تا مخاطب را راضی کند که داستان را از منبع قابل اطمینانی بیان کرده است. اولین سوال در ذهن مخاطب این است که آیا منبع داستان منبع قابل اعتمادی بوده یا نه؟ بنا بر پیکره متنی، میان منابع کهن فرجام رستم و داستان مرگ رستم در شاهنامه چه رابطه ای وجود دارد؟

یک پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی با بیان اینکه خاستگاه شخصیت رستم دغدغه پژوهشگران بسیاری در دو سده اخیر بوده است، مطرح نمود: از قرن نوزدهم غیر مستشرقین و ایران شناسان درباره معمای وجود رستم نظریاتی مطرح نموده اند. شاید اولین آن مارکوارت بوده که درباره این همانی رستم و گرشاسب نظریه ای مطرح می کند، برای او اصل تاریخی قائل می شود و با گندفر فرمانروای شاخه ای از خاندان سورن اشکانی مطابقت می دهد.

عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد اضافه نمود: از دیگر نظریاتی که مطرح شده نظر صفا است که حدس می زند رستم به اصل پیش از مهاجرت سکاها به سیستان بوده است. نولدکه رستم را نه محصول مهاجرت سکاها، بلکه در شمار روایات قومی سیستانی می داند و نظر مقابل نظر صفا مطرح می کند. قریب نیز معتقد است روایات رستم برخلاف نظر معقول نه از شرق به غرب، بلکه از غرب به شرق رسیده است. خالقی مطلق اصل سکایی روایات رستم را رد نمی کند و در تطبیقی که با برخی روایات هرودوت انجام می دهد بر اصل سکایی رستم تردیدی ندارد.

وی با اشاره به اینکه در اوستا نامی از رستم وجود نداشته و در بخش های موجود و مفقود اوستا اشاره ای به رستم نیست، شرح داد: کهن ترین متنی که نام رستم را در آن می بینیم، پنج متن بسیار گذرا است. متن بندهشن ایرانی مهمترین متن بوده که دو بار از رستم یاد کرده، اول آمدن رستم از سیستان و نجات کاووس از هاماوران بعد از ماجرای پرواز و سقوط و دیگری به عنوان فرزند رستم دستان و شاخ سیستان است. در خدای نامه ای که ابن مقفع ترجمعه کرده، نامی از رستم نبوده است.

قائمی گفت: آخرین متن پهلوی که از رستم نام برده، شعر رستاخیزی زرتشتی متعلق به دوره نواسلامی است. نام رستم در شاخه ای از روایات زرتشتی وجود داشته، اما در شاخه دیگری نامی از رستم برده نشده، یا اینکه برای او شخصیت منفی قائل بودند و نام او را به عنوان کشنده اسفندیار حذف کردند. نام رستم در عصر تجریر مجدد خدای نامه ها یعنی عصر نهضت ترجمه رشد کرده است. یکی از مهمترین متونی که داستان رستم در آن ها وجود داشته، کتاب سکیسران بوده، همچنین در کتاب پیکار هم از رستم یاد شده است. نام رستم حتی در فرهنگ شفاهی دوره ساسانی وجود داشته و در فرهنگ عرب جاهلی نیز وارد شده است.

این پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی در خصوص معمای فرجام رستم، گفت: چند نوع روایت درباره فرجام رستم وجود دارد. اولین روایت، مرگ رستم در پایان داستان رستم و اسفندیار است، روایتی که هر دو حریف را در مقابل هم به مرگ محکوم می کند، رستم اسفندیار را می کشد و بر مبنای زخم هایی که اسفندیار برمی دارد، خودش نیز می میرد. روایت بعدی روایت مرگ طبیعی رستم است. این دو روایت، روایت های اصیلی نیستند. روایت سوم که در شاهنامه آمده، داستان رستم و شغاد بوده که این روایت نیز چندان اصیل نیست.

عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی مشهد اضافه نمود: چهارمین روایت که بیشترین حضور کمّی را در منابع دارد، کشته شدن رستم به دست بهمن در ماجرای کینه اسفندیار است. این روایت از اصیل ترین روایات بوده و در بیشترین منابع ذکر شده است. اولین دلیل اصالت این روایت کثرت روایات، دومین دلیل خود متن شاهنامه و سوم دلیل دوام این روایت است، این روایت تا قرن ها بعد دوام پیدا کرده و در فرهنگ شفاهی و حماسه های عامیانه نفوذ یافته است.